Халх монголын хурим найрын зан үйл, ёс заншил.
Монгол ндэстнийхээ зан үйл, ёс заншилыг судалж мэдэх нь бидний ахуй амьдрал, аж төрөх ёсонд ихээхэн чухал ач холбогдолтой билээ. Үүний нэг зан үйл бол бидний эртнээс өдийг хүртэл уламжлан ирсэн “хурим найрын зан үйл” юм. Хурим найрын зан үйл нь урт удаан жилийн түүхэн замналын явцад өөрчлөгдөн шинэчлэгдсээр, өнөө үеийн хуримын зан үйлүүссэн юм. Хурим найрын зан үйлийг судлах нь эрт үе болон өнөө үеийнхээ ялгааг олж харахаас гадна бид өвөг дээдсээсээ ямар өвөрмөцү зан үйлийг авч үлдсэнийг мэдэхэд туслах юм. Шинэ айл үүсэж, хуримлана гэдэг бол хүний амьдрал дахь хамгийн эрхэм үйл явдал юм. Хуримын ёслол нь хүн төрлөхтний хамгийн ёслол төгөлдөр баяруудын нэг. Тиймдээ ч уг сэдвээр маш олон хүмүүс судалгаа хийн угсаатан бүрийн хуримлах ёсны талаар олон гайхалтай бүтээлдийг туурвисан байдаг. Монгол угсаатны дотор халхчууд бол хуримлах ёсны эртний уламжлалтай. Монгол хурим тойн агуулга нь үлэмж дэлгэр бөгөөд бэлгэдэл утга бүхий зан үйлийн бүхэл тогтолцоо юм. Монгол эр хүн гэрлэхийн тулд сүйлж эхнэр авах ба босгож авах, богтолж авах ба татварлаж авах, хүргэнтэж авах ба гуйж авах, андалтаж авах ба соёрхлоор авах, хулгайлж авах ба булааж авах,хамжиж суух зэрэг урьд цагийн түүхэнд олон зүйл байсныг түүх шаштир, хууч яриа, ам домог, зан заншлын зүйлд хадгалагдсан байдаг. Монгол туургатны дотор халхчууд бол хуримлах ёсны эртний уламжлалтай. Халхчуудын дунд хадгалагдаж ирсэн “Төв халхын хуримлах ёс” гэдэг гар бичмэл номын гэрлэх хуримын найрын эхлэл ерөөлд:
“Ерөөлтэй заяатай газраа
Хүрэхийн цаг болжээ Эртний эзэн Богд Чингис хааны
Үүсгэн зохиосон
Бөртэ-үжин цэцэн гуа хатныг дэвшлсэн хуучин журмыг дагаж…”
гэж хэлсэн нь жирийн нэг тодотгол биш халх монголын хуримлах ёс бол Чингисийн үеийн монголчуудын хуримлах ёсны улаамжлалтай холбоотой болохыг харуулж байна. Төв халхын хуримлах ёсыг нягталж үзвэл энэ нь хэд хэдэн үйл явцтай байдаг. Тэдгээр нь одоо хртэл монголчуудын дунд байдаг ёс заншлуудыг агуулдаг байна.
Бэр гуйх
Монголчууд бэрээ сонгохдоо хүүгийн аав ээж өөрсдийн санаанд нийцсэн охиныг жил, мэнгэ, нас, суудал нь ивээл байх болон бие бялдар, ааш зан, ажил үйлс, удам судрыг нь нарийвчлан үзэж сонгодог байжээ. Энэ бүхнийг ажиглаж шинжсэний дараа хуримлах хосын цаашдын амьдралын зам мөр, зураг төөрөг ямар байхыг лам багшид үзүүлж боломжтой гэж үзвэл хүүгийн эцэг, эх өлзийтэй сайн өдрийг сонгож байгаад, уул нутгийн тохитой томоотой хоёр гурван хөгшин хүнийг цагаан буюу саарал морьд унуулан “Ам хадаг” тавих хүн гэж очуулдаг. Цагаан саарал морийг унуулдаг нь ураг төрөлийн үйлс өлзийтэй сайн бүтэг гэсэн санааг агуулдаг байна. Эдгээр хүмүүсийг халх монголчууд ам турших хэлмэрч гэж нэрлэдэг. Халх монголын заншлаар ам турших хэлмэрч нар хүүгийн эцгийг нэрлэж: Танайд төрийн бэлэг хүргэж ирлээ гээд халгаа барьж:
Сум сунгаж баг өсгөх гэж ирлээ