1. Жигнэсэн үхрийн мах
Орц: Үхрийн мах – 1 кг
Хар перец –бага зэрэг
Давс – бага зэрэг
Хачир: Гоймон – 500 гр
Төмс – 300 гр
Сүмс: Сонгино – 1 ширхэг
Шар лууван – 2 ширхэг
Улаан лооль -3 ширхэг
Гурил – бага зэрэг Яншуйны иш
Хийх арга: Үхрийн гуяны цул махаар хийнэ. Махаа 3-4 цаг чанаж зөөлрүүлнэ. Эсвэл амтлаад зориулалтын саванд жигнэсэн ч болно. Маханд часхийсэн амт оруулах гэж хичээх хэрэггүй, харин зөөлөн хатууг нь тааруулж чанах нь л чухал. Гэхдээ мэдээж давс, хар перец гэх мэт амтлагч орно. Чанах хугацаандаа ус нэмэлгүйгээр махаа эргүүлж тойруулж байвал сайхан шөл гарч, дараа нь сүмс хийж болно. Махыг 1-1,5 см зузаантай хэрчиж таваглана.
Хачир: Хачирт гоймон, төмс мэтийг хэрэглэж болно. Төмсөө эхлээд чанана. Дараа нь нухаш хийх, эсвэл тёркдоод, тосгүй шарах гэх мэт олон арга байна. Гоймонгоо давстай буцалсан усанд хийж чанаж бэлэн болгоно.
Сүмс: Мах чанасан шөлөө ашиглана. Сонгино, шар лууван, улаан лооль зэргийг шарж бэлтгэнэ. Бас шарсан яс, хуурсан гурил зэргээр амт, бор өнгө оруулна. Мөн сармис, яншуйны иш, бага зэрэг элсэн чихэр, улаан лооль хийж амт оруулж болно. Ясаа шөлөндөө хийж хагас цагаас нэг цаг орчим зөөлөн буцалгана. Бэлдсэн бусад зүйлээ хийж зугуухан хутгана. Соус бор өнгөтэй болох ёстой. Бага зэрэг давс нэмж болно. Энэ бүхний эцэст ясаа аваад үлдсэнийг нь миксэрдэж зутан шиг болгоно.
- Хорхог
Орц: Мах, лууван, давс, ус, Сонгино, сармис, төмс / өөр хүссэн амтлагч болон ногоо хийж болно/
Хийх арга: Халуун чулуугаар махыг битүү жигнэж болгосныг хорхог гэнэ. Нядалсан малын махыг жижиглэн эвдэж, цул махыг хэрчиж бэлтгэнэ. Хорхог хийхэд дотор нь хийх чулуугаар халуун галд үйрэхгүй, усанд идэгдэж хурц үзүүргүй, молцгор болсон нягт чулуу сонгон авна. Ингэж сонгож бэлтгэсэн чулууг аргал эсвэл түлээний модтой хольж үелж өрөөд галлаж халаана.
Хэрчиж жижиглэсэн махыг том төмөр торхонд хийж яльгүй ус хийгээд улайссан чулуунаас авч дээрээс нь үелэн хийнэ. Мах, халуун чулууг ингэж ээлжлэн хийсээр бүх махыг хийж дуусаад савыг нягт таглана. Мөн давс, сонгино, сармис төмс лууван зэрэг ногоог тохирох хэмжээгээр хийж амтална. Энэ үед сав дотор уурын өндөр даралт үүсэх учир савны таглааг бөх бат хийхгүй бол буудаж халуун шөлөөр тургиж шалз түлж болзошгүй тул онцгой анхааралтай ажиллах ёстой.
- Боодог
Боодгийг гол төлөв ямаа, тарваганы махаар хийнэ. Боодог хийх малын махнаас ясыг битүү шулан авч махыг нь арьсанд үлдээнэ. Гэдэс дотор, ясыг нь бүрэн авч махыг нь арьсанд нь үлдээх хэрэгтэй. Түргэн болгохын тулд цул махыг жижиглэн хэрчиж нимгэлнэ. Ингэж битүү туламлаж өвчсөний дараа арьсны онгорхой хэсгийг бөхөлж битүүлээд хорхог хийхтэй адил амталж халуун чулуу, шулсан ясаа үелэн хийж зайлан дүүргэнэ. Амыг нь сайн боож битүүлээд хэвтүүлэн гараараа зөөлөн бөмбөрүүлэн алгадаж хэд хэдэн удаа хөрвүүлээд үсийг зулгаахад аяндаа зулгарна. Шарахдаа гаднаас аргалын цог дээр тавьж эргүүлэн жигд халаагаад сайтар цэвэрлэж хусна. Зузаан махтай газарт нь том хавтгай цог тавьж жигнэхгүй бол шүүрхий болно. Гол анхаарах зүйл бол шарж байх үедээ хийг нь үе үе гаргаж байхгүй бол буудах аюул байдаг. Үс үлдээлгүй хусаж цэвэрлэсний дараа усаар угааж сайтар хусаж цэвэрлэнэ. Ийнхүү болгосон боодгийг арьстай нь давхар огтолж иднэ.
Ястан ястнуудын онцлог сүүтэй хийцтэй цайнууд
Халхын борцтой цай
Хар цай чанаж дараа нь сүлээд дахин буцалгана. Ингээд цайгаа өөр саванд шүүж юүлээд тогоог сайтар цэвэрлэж халаана. Шар буюу цагаан будааг сүүлний өөхтэй хамт тогоонд хийж хуураад дээрээс нь шүүсэн цайгаа хийнэ. Үүн дээрээ нимгэн хөшиглөсөн сүүл, годгор борц, бог малын хатааж хуршаасан хавирга, эсвэл гургалдай нэмж хужир, давсаар амт тохируулан нэг удаа оргитол буцална. Энэ цайг аягалахдаа будаагаа шүүж аяганд хийгээд хэрчим сүүл, зүсэм хавирга дээр нь хөндөлдүүлж цай дүүргээд цагаан тос нэмнэ. Ийм цайг төв халхынхан өргөн хэрэглэж заншжээ.
Дөрвөд цай
Ширмэн тогоонд усаа буцалгаж идээ нэмээд үргэлжлүүлэн буцалгаж идээшлүүлнэ. Дараа нь сүүгээр сүлж буулт буулт (энэ нутагт цайны хужрыг ийнхүү нэрлэдэг) шар тос нэмээд тосоо задарч уустал олон удаа самарч буцалгана. Ийм цай ядаргаа тайлахад сайн гэж нутгийн ардууд ярьдаг. Түүнчлэн ингэж чанасан цайндаа хонины хуйхалж хярвасласан годон сүүл, эсвэл шийр хийж буцалгасан цайг хургастай цай гэнэ.
Казах цай
Ойролцоогоор гурван литр ус, 50 грамм цайны идээ, айрагны 30 грамм тос, түүхий сүүний цөцгий, хужир тус бүр 10 грамм орно. Жоронд заасан бүх зүйлийг данх буюу тогоонд үйж хийгээд самрахгүйгээр чанаж буцалгасны дараа пийшин, зуухны хүхээг дээр тавьж халуунаар аягалан цөцгий хольж ууна. Казах үндэстний энэ цай өтгөвтөр, хандлаг бөгөөд зөөлөн амттай тул уух тусам дахин дахин уумаар санагддаг.
Торгууд цай
Ус, идээг тааруулан хүчтэй галаар хар цай буцалгаж шаарыг нь шүүгээд сүүгээр өтгөн сүлж, ахиухан шар тос нэмэн олон удаа самарч үе үе оргитол буцалгана. Давс, хужраар амт тохируулна. Өтгөн шаргал энэ цай хоолыг орлодог.
Захчин цай
Тогоонд усаа халааж дээр нь сайтар нунтагласан цайны идээ нэмж идээштэл буцалгана. Дараа нь цайгаа өөр саванд шүүж юүлнэ. Цэвэрлэсэн тогоонд сүүгээ хийж буцалгаад дээрээс нь хар цайгаа хийж дахин буцалгахдаа давс, айрагны цагаан тос нэмж олон дахин самарна. Ингэж хийсэн цайг задгай амтай сав, эсвэл домбонд хийж халуунаар нь аягалан уудаг.
Урианхай цай
Өтгөн хар цай чанаад сав, данханд уудална. Халаасан ширмэн буюу хайлшин тогоонд сүүгээ хөөрүүлээд дээр нь хар цайгаа тунгаан хийж давсаар амт тохируулан айргийн цагаан тос нэмж хөөсөртөл самарч буцалгана.
Дарьгангын будаатай цай
Цэвэр уутанд буюу самбайнд боож битүүлсэн цайны идээг шар будаатай хамт усанд хийж буцалгана. Дараа нь сүүгээр сүлж хужир, шар тосоор амт тохируулна. Аягалахын өмнөхөн данхаа сэгсэрч шар будааг цайнд тараагаад аягална. Дарьганга нутгийнхан цайныхаа будааг шүүж аваад боорцог, нунтаг ээзгий, хурууд, өрөмтэй хольж идэх дуртай.
Цаатан цай
Зод модны холтсыг сайн хатаагаад нарийн хуурайгаар үрж нунтагласны дараа шигшиж усандаа хийж самардаг. Цай буцалж ухаа ягаан өнгөтэй болсны дараа цааны сүүгээр сүлж самраад хужир нэмж үргэлжлүүлэн буцалгана. Ийм цай ходоодны үйл ажиллагаанд сайн, цусны даралтыг тогтворжуулах, биеийн өөрчлөлт, хямралаас сэргийлэх үйлчилгээтэй гэлцдэг.
Сэлэнгийн бор цай
Ширмэн тогоонд шар тос, давс, цайны идээ, гурил хамтатган хийж бага зэрэг хуурсны дараа ус нэмж самран буцалгана. Хонины нимгэн хярсан түүхий сүүлнээс хэрчмийг аягандаа хийж дээрээс нь буцламгай халуун цай нэмээд ижил хэмжээний амсартай аягаар хөмрөн таглаж 2-3 минут орчим болсны дараа уухад биеийн алжаал тайлагддаг тухай Сэлэнгэ нутгийн настан буурлууд хуучилсныг Монгол улсын худалдааны гавьяат ажилтан, мастер тогооч Б. Дашзэвэг агсан надад ярьж энэ цайны жор, хийх аргыг өгсөн билээ.
Говийн цай
Шар будааг сайтар цэвэрлэж дэвтээсний дараа сэврээж нүднэ. Үүнийгээ халаасан шар тосонд бага зэрэг хуурсны дараа шүүсэн хар цайгаа шүүж хийгээд нимгэн зүссэн мах нэмж болтол нь буцалгана. Мах, будаа болох үед давс, хужраар амт тохируулан сүүгээр сүлж оргитол буцалгана. Цай бэлэн болмогц шар тос нэмж самраад халуунаар нь аягална. Говь нутагт загасгал хэмээх бутлаг ургамлыг цайнд чанаж уухаас гадна цулхирын гурилыг шар тосонд хуурч дээрээс нь шүүсэн цайгаа хийж хүчтэй галаар буцалгасны дараа сүлж хужраар амт тохируулан уудаг.
Энэ мэтчилэн монголчуудын уламжлалт цай ундааны олон арван төрөл зүйл бий. Тухайлбал, хийцэлсэн цай, таван тансаг цай, хөөрцөглөсөн, цоргисон цай, борви тойгны ястай цай, будаа, сүүлтэй цай, борц, будаатай цай, дом болсон долоон банштай цай, хонины сүүлтэй цай, битүү цай, чөмөг, толгойны ястай цай, хорхоглосон цай зэрэг олныг дурдаж болно.
/хоол хийх арга, монгол хоол, хоол, hool hiih arga, hool/